به گزارش خبرگزاری حوزه، «انتشارات راهیار» وابسته به دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی (حسینیه هنر) از مهر ۱۳۹۷ فعالیتش را به صورت رسمی آغاز کرد و در این مدت بیش از ۲۵۰ عنوان کتاب منتشر کرد. در این یادداشت مختصر گزارشی از فعالیت های انتشارات در زمینه دفاع مقدس تقدیم شما فرهیختگان می شود.
رده های تخصصی مرتبط به دفاع مقدس
واحد تاریخ شفاهی دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی (حسینیه هنر) که محصولاتش با نشان (برند) «گنج» منتشر می شود و تولید محتوای بیش از ۸۰ درصد آثار انتشارات راهیار را بر عهده دارد، رده های تخصصی مانند تاریخ شفاهی «دفاع مقدس»، «فرماندهان»، «جبهه مقاومت»، «شهدای مدافع حرم»، «پشتیبانی جنگ» و «جهاد سازندگی» دارد که به صورت مستقیم به تولید محتوا در حوزه دفاع مقدس و ترویج و ثبت آثار و خاطرات دفاع مقدس و جبهه مقاومت می پردازند، ولی در غالب رده های تخصصی این واحد، بحث دفاع مقدس و شهدا پُررنگ است و ردّ پای دفاع مقدس و فرهنگ ایثار و شهادت را در رده های دیگر مانند «زنان انقلاب»، «مربیان پرورشی»، «نهضت سوادآموزی»، «مساجد انقلاب»، «هنر انقلاب»، «جهاد دانشگاهی» و... می توان دید و می توان گفت که ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و فداکاری و احساس مسئولیت همگانی در غالب آثار انتشارات و محصولات حسینیه هنر موج می زند.
حتی نشان (برندی) که برای محصولات واحد تاریخ شفاهی حسینیه هنر انتخاب شده است برگرفته از تعبیر زیبای رهبر معظم انقلاب درباره دفاع مقدس است که فرمودند «جنگ ما، گنج است». نه تنها دفاع مقدس ما، بلکه انقلاب اسلامی گنج و معدن تمام نشدنی فرهنگی و ارزشی و اجتماعی و... برای کشور و حتی بین الملل است و مجموعه معتقد است تجارب تربیتی، مدیریتی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مردم انقلابی در دهه های پنجاه و شصت برای امروز ما خیلی راهگشاست.
مردم محوری و نگاه مردمی؛ رویکرد اصلی حسینیه هنر
ثبت و ضبط خاطرات دفاع مقدس در سه چهار دهه اخیر تحولات و تطوراتی داشت و نگاه حماسی و تهییجی دهه شصت نگاه سخت افزارانه و مکانیکی دهه هفتاد به نگاه احساسی و عاطفی و ادبی دهه هشتاد و نگاه مردمی و ملموس و عینی تر دهه نود رسید. این تحول حتی در سینمای دفاع مقدس و فیلم های این حوزه مشهود است. در دهه نود و امروزه سعی شده که نگاه به دفاع مقدس جامع تر و راهبردی باشد و نقش مردم در این حماسه ملی که کمتر مورد توجه بود و مورد غفلت واقع شده بود، بیان شود. خوشبختانه کتاب های سال های اخیر، نسبت به دهه های گذشته، ارتقای محتوایی و ادبی پیدا کردند. از سویی به خاطر توجه به واقعیات و حوادث پشت جبهه، قابلیت تجربه آموزی و عبرت گیری بیشتری دارد. آنچه که الآن در جامعه به شدت نیازمندیم بحث «احساس مسئولیت همگانی» یا «احساس تکلیف عمومی» و «ظهور و بروز هویت اسلامی» است نسبت به کشور، نظام اسلامی و مکتب اهل بیت(ع). عوامل مختلفی دست به دست هم داده اند که این احساس مسئولیت همگانی و غیرت ملی و دینی و حتی هویت اسلامی را در کشور کمرنگ و کمرنگ کنند. «دفاع مقدس» از این منظر خیلی مهم است و شاید بتوان گفت نقطه اوج و قلّه احساس مسئولیت همگانی و غیرت دینی و ملی ایرانیان» و «تجلّی هویت اسلامی ایرانیان» در سده های اخیر بوده است که قاطبه مردم، از هر قوم و نژاد و زبان و حتی مذهبی، پای دفاع از سرزمین و انقلاب برآمده اند و حماسه های ماندگار و درخشانی خلق کرده اند. ما برای حضور پُررنگ تر مردم و تقویت و احیای این احساس مسئولیت همگانی و هویت اسلامی نیازمند توجه و غور و تأمل در ایام دفاع مقدس هستیم. اینکه مردم و مسئولان و مبلغان و هنرمندان و زنان و مادران، وزارتخانه ها و دستگاه های مختلف، هر کدام، چگونه عمل می کردند تا توانسته اند حماسه ای این چنینی خلق کنند.
در مقدمه غالب کتاب های انتشارات راهیار آمده است: «بعد از پیروزی انقلاب و شروع دفاع مقدس، به واسطه اوضاع خاص آن دوره، حضور مردمی در عرصه های اجتماعی، سیاسی و نظامی پررنگ شده است و چهره ای خاص از فضای اجتماعی ایران دهه ۶۰ را تصویر کرد. حضور در راهپیمایی ها و تظاهرات ها و... حالا جای خودش را به حضور در نهضت سوادآموزی برای ریشه کن کردن بیسوادی، حضور در جهاد سازندگی برای مقابله با ظلم و فقر، حضور در مدارس و سنگرهای تربیتی برای پرورش و تربیت نسل ها، کمک های پشت جبهه برای اداره و کمک به دفاع، حضور خردسالان و نوجوانان در گروه های سرود و تئاتر مساجد و مدارس برای زنده نگه داشتن فرهنگ انقلابی و... داده بود. این ظهور و بروزها قسمت مهمی از تاریخ انقلاب اسلامی است که ثبت نشده و نمیشود؛ تاریخی که متمایز با تاریخ سیاسی و نخبگانی رایج است؛ تاریخ مردمی و اجتماعی فرهنگ انقلاب. توجه به این قسمت تاریخ، به شدت مهم، ضروری و فوری است؛ چرا که انقلاب اسلامی برای حیات خود در عرصههای مختلف نیاز به فرهنگ موجبه انقلاب دارد و فرهنگ انقلاب تنیده است در تاریخ اش، ممزوج با زندگی مردم و روایت مردم از آن دوران که خود موجب بازتولید فرهنگ خواهد شد.»
«حسینیه هنر» و «انتشارات راهیار» معتقد است که بایکوت و سانسور تاریخ اجتماعی و فرهنگی حرکتها و جنبشهای اسلامی، به تجربه انقلاب اسلامی محدود نمیشود، بلکه متأسفانه فراگیر است، از افغانستان تا مصر را هم در بر میگیرد و از این منظر، لازم است محققان تاریخ شفاهی و مورخان ما، نه تنها به ثبت و ضبط حوادث و تحولات جامعه ایران بپردازند، بلکه لازم است طرحی برای ثبت و ضبط حوادث و تحولات منطقه و جهان اسلام داشته باشند و هر مجموعهای با برنامه و هدفمند، گوشهای از این کار عظیم را بر عهده بگیرد. مجموعه حسینیه هنر با راهاندازی «تاریخ شفاهی بین الملل» قدمهای اولیه این ماجرا را برداشته است و تاکنون در دو بخش «افغانستان» و «جبهه مقاومت»، محصولاتی هم تولید و منتشر کرده است. «از دشت لیلی تا جزیره مجنون؛ خاطرات رزمندگان افغانستانی دفاع مقدس»، «در آغوش قلبها؛ اشعار و خاطرات مردم افغانستان درباره انقلاب اسلامی و امام خمینی»، «مأموریت خدا» (زندگی احمدرضا سعیدی، شهید ایرانی جهاد اسلامی افغانستان)، «اینجا سوریه است؛ صدای زنان راوی جنگ»، «الی بیت المقدس؛ روایت کاروان جهانی الی بیت المقدس (شکست حصر غزه)» و... از جمله اینهاست. به لطف خدا، این مجموعه ادامه خواهد یافت و در تقویت روابط فرهنگی ملت ایران با مردم افغانستان و کشورهای اسلامی هم موثر خواهد شد.
کتاب «از دشت لیلی» در نوع خود جدید و ابتکاری هست. اینکه خاطرات رزمندگان افغانستانی دفاع مقدس بیان شود. متأسفانه با درگذشت استاد محمد سرور رجایی نویسنده کتاب و پژوهشگر این حوزه، مجلدات دیگر این مجموعه ناتمام ماند، ولی اگر محقق یا تیمی خستگی ناپذیر و علاقمند پای کار این موضوع بیاید، حداقل ۱۰ جلد مشابه این کتاب را میتواند تدوین و تألیف کند.
کتاب «اینجا سوریه است» هم یک کتاب ایجابی و راهبردی در حوزه جبهه مقاومت است که مورد توجه رهبر معظم انقلاب قرار گرفت و نویسندهاش هم از سوی «موسسه انقلاب اسلامی» (دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنهای) تقدیر و تجلیل شد.
پشتیبانی جنگ
رده «پشتیبانی جنگ» از ردههای مهم واحد تاریخ شفاهی حسینیه هنر است که خاطرات مردم شهرها و روستاهای مختلف از پشتیبانی جنگ را روایت میکند. در این زمینه تاکنون کتابهای «نان سالهای جنگ»، «خیرالنساء»، «ما هم جنگیدیم»، «هدیهای باشد برای تو»، «حوض خون»، «نعمت جان»، «گردان نانواها»، «آش پشت جبهه»، «زنان جبهه جنوبی»، «پلاک ب»، «پلاکت کو؟» و «دایکه کان ایستادهاند» و... منتشر شدهاند. کتاب «نان سالهای جنگ» که خاطرات زنان فعال روستای صدخَرو سبزوار در پشتیبانی جنگ است اولین کتاب این رده بود که بازخوردهای فراوانی را در برداشت و شخصیت «خیرالنساء صدخَروی» و روستای صدخَرو سبزوار معرفی شد؛ البته قبل تر از آن، مستند «خیرالنساء» به کارگردانی باغشنی، گوشهای از زندگی این مادر فداکار جبههها را به نمایش گذاشته بود. بعداً هم کتاب «خیرالنساء» منتشر شد. مجموعه این کتابها در حاشیه دیدار رهبر معظم انقلاب با کنگره سرداران شهید سبزوار و نیشابور (خرداد ۱۴۰۲)، مورد توجه ایشان واقع شد.
کتاب «حوض خون» از کتب مشهور این مجموعه هم بسیار مورد توجه رهبر معظم انقلاب قرار گرفت و در چندین نشست و جلسه، به این کتاب اشاره کردند. «ما هم جنگیدیم» به خاطرات زنان جهادی ملارد در پشتیبانی جنگ میپردازد. «گردان نانواها» به زنان فعال روستای خانوک استان کرمان میپردازد که اهالی این روستا مورد توجه حاج قاسم سلیمانی هم بود و از یکی از زنان فعال روستا به نام «کربلایی زهرا» به عنوان «چریک پیر» یاد میکردند.
کتاب «دایکه کان ایستادهاند» روایت فعالیتها جهاد و مظلومیتهای زنان چهار استان غربی کشور (آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و ایلام) است که چه سختیهایی در مسیر همراهی و دفاع از انقلاب اسلامی و پشتیبانی و حضور در دفاع مقدس کشیدهاند. این کتاب جنایات منافقین و گروهکهای تجزیه طلب این مناطق ـ به ویژه «کومله» و «دموکرات» ـ را بیان میکند. ای کاش میشد با حمایت نهادهای فرهنگی و متولی، این کتاب را در تیراژ وسیع در این چهار استان توزیع کرد و در اختیار تک تک مردان و زنان و خانواده های این استانها قرار داد و با الهام از این کتاب و کتب مشابه، مستندهای مختلفی ساخته می شد.
کتاب «هدیهای باشد برای تو» بیان خاطرات مردم کاشان از پشتیبانی جنگ است که در نوع خود، ممتاز است و میتوان دهها داستان و فیلم و مستند از آن الهام گرفت. مردم کاشان به پشتیبانی از جنگ، شُهره بودند و نشان درجه یک فتح را از این جهت دریافت کردند. در این کتاب سخن از «زنان زینبی» میآید که اوایل انقلاب، حدود هجده تا بیست نفر از دختران و زنان کاشانی برای دفاع از انقلاب اسلامی در منطقه کردستان، احساس مسئولیت میکنند و هفته ها و ماهها و برخی سالها در این منطقه ساکن میشوند و به فعالیتهای فرهنگی و تربیتی و اجتماعی و اشتغال زایی روی میآورند.
فرماندهان دفاع مقدس
رده «فرماندهان» ذیل تاریخ شفاهی دفاع مقدس به خاطرات و زندگی شهدای دفاع مقدس میپردازد. «همیشه فرمانده»، «سرت را به خدا بسپار»، «آقا سعید»، «در آغوش هور»، «شهید آوردند»، «مقام محمود»، «زیر سایه نخل»، «از دامن مادر» و... از جمله کتابهای این رده هستند. در این میان کتاب «آقا سعید» بسیار خاص و خواندنی است و زندگی و زمانه سردار شهید محمدسعید جعفری (موسس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی کرمانشاه) و حوادث غرب کشور را به ما میشناسد.
جهاد سازندگی
رده «جهاد سازندگی» از ردههای راهبردی واحد تاریخ شفاهی است. جهاد سازندگی علاوه بر رفع فقر و محرومیت در مناطق محروم و روستاها، در ایام دفاع مقدس هم بسیار فعال بود و در «پشتیبانی جنگ»، «مهندسی جنگ» و «تبلیغات» نقش آفرین بود. خوشبختانه تاکنون کتابهای «رسم جهاد ۱: خاطرات و تجربیات مهندس عظیمی»، «رسم جهاد ۲: خاطرات و تجربیات عبدالرحمن جزایری»، «آقا صادق: زندگی و خاطرات شهید دشتی از شهدای جهاد سازندگی فارس» و «دلهرههای آخرین خاکریز: زندگی و خاطرات شهید شمس آبادی از شهدای شاخص سبزوار و جهاد سازندگی خراسان» منتشر شد که همگی مرتبط به دفاع مقدس هستند. امام خمینی(ره) در پیام ۱۴ آذر ۱۳۶۷ نوشتند: «زحمات بی وقفه جهاد، این سنگرسازان بیسنگر در دفاع مقدسمان، از جمله مسائلی است که ترسیم آن در قالب الفاظ نمیگنجد.»
رزمندگان و شهدای مدافع حرم
دو رده «رزمندگان مدافع حرم» و «شهدای مدافع حرم» از دیگر ردههای واحد تاریخ شفاهی حسینیه هنر است که هم به خاطرات رزمندگان مدافع حرم میپردازد و هم شهدای مدافع حرم. تاکنون کتابهای «پاتک علیه پیتوک»، «کشکول میرزا جواد آقا»، «فراریها»، «بهتر از تو نداشتم»، «ابوعلی کجاست؟»، «تو شهید نمیشوی»، «سرباز روز نهم»، «اردیبهشت اتفاق افتاد» (روایتی از زندگی روحانی مدافع حرم شهید مجید سلمانیان)، «ممنوع الخروج» و... منتشر شده است، در این میان تقریظ مقام معظم رهبری بر کتاب «سرباز روز نهم» ـ که به زندگی و خاطرات شهید مصطفی صدرزاده میپردازد ـ از دیگر افتخارات این مجموعه است. پیش از این الگوی تشکیلاتی شهید صدرزاده با عنوان «در مکتب مصطفی» منتشر شده بود و با استقبال مخاطبان بیش از ۲۰ بار تجدیدچاپ شده است. کتاب «ابوعلی کجاست؟» بیش از ۲۰ بار تجدیدچاپ و برگزیده دومین دوره جشنواره کتب جبهه مقاومت معروف به «جایزه شهید همدانی» شده است.
دفاع مقدس در دیگر آثار راه یار
دفاع مقدس به منزله بخش مهمی از تاریخ انقلاب و تاریخ معاصر در خاطرات فعالان فرهنگی و تربیتی و هنری مختلفی آمده است و هر کدام از راویان، خاطرات خودشان از این ایام را نیز بیان کردهاند. مثلاً بخش دفاع مقدس در همه کتابهای رده «موسیقی انقلاب» آمده است. احمدعلی راغب در «بانگ آزادی»، سید حمید شاهنگیان در «برخیزید»، اسفندیار قره باغی در «متولد بهمن» و محمد میرزاوندی در «تا نفس دارم میجنگم» به بیان خاطرات خودشان از دفاع مقدس پرداختند.
خاطرات دو گروه سرود فعال آن ایام در قالب دو کتاب «جنگ جنگ تا پیروزی؛ خاطرات گروه سرود امور تربیتی خرم آباد» و «مادر برام قصه بگو؛ خاطرات گروه سرود آباده» هم منتشر شده است که برای همه فعالان فرهنگی ـ و خصوصاً گروههای سرود ـ مفید و خواندنی است و هم انتقال تجربه و هم برای دهه شصتی ها و ماقبل، یک حس و حال خوبی را یادآوری می کند.
در کتاب خاطرات رده های «مربیان پرورشی» و «نهضت سوادآموزی» هم بحث پشتیبانی جنگ و حضور در جبههها فراوان است؛ از جمله در کتابهای «مربای گل محمدی»، «من به این آرم اعتماد دارم»، «سلوی»، «نهضت ادامه دارد» و «آش پشت جبهه».
«دختر تبریز» ـ از کتابهای خواندنی و پُرفروش این رده ـ فعالیتهای انقلابی و جهادی خانم صدیقه صارمی تبریز را بیان میکند. این معلم پُرتلاش و مسئولیت پذیر، به همراه خانواده شهید مهدی باکری و شهید تجلّایی تبریز، در جبههها حضور داشت. او پس از پایان جنگ تحمیلی هم بیکار ننشست و به عنوان راوی دفاع مقدس، در ایام راهیان نور فعال است و صحنه و میدان را ترک نکرده است.
در رده «پیشگامان مردمی» هم بحث جنگ تحمیلی پُررنگ است. در کتابهای «میان لشکر هجران» (خاطرات آیت الله عباسعلی صادقی قهاره)، «آقای کتاب» (زندگی و خاطرات حاج علی یزدانخواه)» و «پرده دوم» (خاطرات رضا توکلی (توتونچی))، هر کدام از این راویان در یکی دو فصل از کتاب، به بیان خاطراتشان از ایام دفاع مقدس پرداختند.
رده «آیینهای انقلاب» هم به تولید ۲۸ کتاب با محوریت خاطرات مردمی ایام تشییع حاج قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس هم پرداخته است که از منظر مردم شناسی و جامعه شناسی و هویت اسلامی ـ ایرانی مردم قابل توجه است.
در کتابهای رده تاریخ شفاهی «هنر انقلاب» هم دفاع مقدس فراموش نشده و هر کدام از این راویان در دو سه فصل به خاطرات این ایام پرداختند. در کتابهای «ساده رنگ»، «آپاراتچی»، «آقای کاف میم»، «انقلاب رنگها»، و «انقلاب نقشها» خاطراتی از ایام دفاع مقدس بیان شده است. اینکه هنرمندان آن زمان احساس مسئولیت میکردند و در صحنههای مختلف حاضر بودند. چه در زمان جنگ تحمیلی و چه بعد از آن، هنرهای خویش را در این زمینه ظهور و بروز می دادند. یکی نقاشی و تصاویر شهدا را میکشید. دیگری در جبههها، نمایش اجرا میکند تا روحیه رزمندگان را تقویت شود. یکی دیگر به دیوارنویسی در پادگانها و مقر لشکرها میپردازد و پس از جنگ تحمیلی در بزرگداشت شهدا و دفاع مقدس، آثار مختلفی خلق میکند. آن دیگری هم با دوربین عکاسی یا فیلمبرداری، به ثبت تصویری آن روزگار میپردازد و اولین فیلم مستند درباره بمباران شیمیایی حلبچه عراق را میسازد و بعدها در نقش کارگردانِ مستندها و فیلمهای دفاع مقدس فعالیت میکند. مدتی در «بنیاد روایت فتح» هم مشغول خدمت میشود و روحیات و دغدغه های همکاران آن دوره را بیان می کند و... خلاصه اینکه، دفاع مقدس در غالب کتابهای انتشارات راهیار، حضور و بروز جدی دارد و هر کدام ناگفتههایی از آن دوران را بیان میکند.
کتاب «پرواز سجاده ها» روایتی تکاندهنده از حماسه مردم همدان در بمباران نمازجمعه روز قدس سال ۱۳۶۱ است. این جنایت رژیم بعث عراق به شهادت ۱۲۰ نفر و مجروح شدن ۸۰۰ نفر از مردم بیگناه همدان انجامید که از این تعداد، ۸۵ شهید و ۵۹۵ مجروح از نمازگزاران جمعه بودند که برای ادای فریضه الهی گرد هم آمده بودند. به گفته نویسنده کتاب، «پرواز سجادهها» تلاشی است برای زنده نگهداشتن یاد آن روز تاریخی، روزی که مردم همدان، با وجود درد و اندوه بمباران، با صلابت و ایمانی بینظیر، نماز عبادی سیاسی جمعه را به امامت آیتالله نوری همدانی اقامه کردند. این کتاب نه تنها ابعاد انسانی فاجعه را روایت میکند، بلکه تصویری عمیق از ایثار، جهاد و همبستگی مردم همدان را به نمایش میگذارد.»
کتاب «عاشقانهها» مجموعهای از گفتارها و نوشتارهای کوتاه عاشقانه از شهدای انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، امنیت و مدافع حرم است که خطاب به پدر و مادر، همسر و فرزندان خود گفته یا نوشتهاند.
کتاب «به اضافه مردم»، اصول کارهای فرهنگی به قلم روح الله رشیدی، حاصل ثبت تجربیات کارهای فرهنگی و تربیتی نویسنده در پایگاههای بسیج، مدارس، مساجد و دانشگاههاست که در آن حتی از برگزاری مردمی یادواره شهدا هم سخن گفته است.
در کتاب «داستان رویان» که خاطراتی از زندگی و فعالیتهای دکتر کاظمی آشتیانی در راه اندازی پژوهشگاه رویان است، دور از فضای دفاع مقدس نیست و یک فصل کتاب، به حضور او و اساتید جهاد دانشگاهی در دفاع مقدس میپردازد و حتی شروع جدی فعالیتهای دکتر کاظمی و جهاد دانشگاهی در زمینه درمان ناباروری ها، به دفاع مقدس مرتبط است. یکی از نمایندگان مجلس خطاب به او میگوید شما که از بچه های جبهه و جنگ هستید چرا در زمینه درمان ناباروری، احساس مسئولیت نمیکنید و بقیه ماجراها.
کتاب «ابتکار در کارزار» روایتگر ابتکارات و خلاقیتهای ساکنان کویر یزد در دفاع مقدس است. کتاب «امواج ارادهها» خاطرات زیادی از ابتکارات و توانمندیهای رزمندگان و نخبگان ایرانی در دفاع مقدس و صنایع دفاعی و مسائل امنیتی کشور را بیان می کند.
حسینیه هنر معتقد است که «از راهیان نور و اعتکاف و اردوهای جهادی، تا انتخابات و فرآیند مشارکت سیاسی، تا فقرزدایی و گسترش رفاه عمومی در روستاها و مناطق محروم، تا جهشهای شگفت انگیز علمی در فناوریهای مدرن در رشتههای گوناگون هوافضا، بیوتکنولوژی، نانو، انرژی هستهای، موشکی و... تا پدیده الهام بخش مدافعان حرم ـ که در دهه چهارم انقلاب، بیش از معانی امنیتی و راهبردی، مفهوم اجتماعی و فرهنگی دارد ـ و... همه و همه شایسته ثبت و بررسی و تحلیل است.»
دفاع مقدس برای والدین و فرزندان
«خانه همبازی» به عنوان یکی از واحدهای حسینیه هنر و یکی از واحدهای تولید محتوای انتشارات راهیار ـ که در زمینه سبک زندگی و تربیت و خانواده و کودک و نوجوان فعال است ـ به صورت جدی، به احساس مسئولیت همگانی، دفاع مقدس و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت میپردازد. کتابهایی مثل «یه دونه نون، صد دونه نون»، «خیرالنساء و گندمک»، «منم یه مادرم؛ سبک تربیتی مادران شهدا»، «بابای موشک ها»، «سلیمانیها» و سه کتاب «قهرمان به شکل خودم»، «مردی که زبان کبوتر را میدانست» و «سیب آخر» ـ که درباره حاج قاسم سلیمانی است ـ به صورت مستقیم به این حوزه مرتبط است و کتابهای رنگ آمیزی با موضوع پیشرفت و توانمندیهای دفاعی و هوایی ایران دارد.
رویکرد حسینیه هنر این است که دفاع مقدس و مقاومت را در توپ و تانک و تجهیزات و خط مقدم و رشادتهای رزمندگان در نبرد خلاصه نکرده است و به فعالیتها و اقدامات همه جانبه فرهنگی و اجتماعی و تربیتی و فرآیند تربیت رزمنده و پشتیبانی جبههها و جلوه های گوناگون حضور مردمی و احساس مسئولیت همگانی آن دوران و حتی دوران اخیر نیز توجه دارد. متأسفانه در دهههای اخیر بیشتر به نوک آن قله دفاع مقدس ـ که خطّ مقدم و حضور رزمندگان و فرماندهان هست ـ توجه شده، ولی کمتر به اقدامات و فرآیندهایی پرداخته شده است که چگونه کشور توانسته ۸ سال ـ و بهتر بگوییم ۴۷ سال، از آغاز پیروزی انقلاب تاکنون ـ جلوی تمام ابرقدرتهای جهانی بایستد. اینکه تک تک افراد جامعه، از والدین و فرزند معلم، و دانش آموز، کسبه و کارگر، مدیر و کارمند، بیسواد و باسواد، دارا و ندار، دور و نزدیک، شیعه و سنی، فارس و عرب، تُرک و لُر، گیلک و مازنی، بلوچ و سیستانی و... در کنار هم قرار گرفتهاند و به دفاع از کشور و سازندگی میهن پرداختند. اینکه شهرهای مختلف کشور با محوریت کمیته انقلاب و سپاه پاسداران و نیروهای نظامی و امنیتی دیگر امن بوده، تا تمام توجه و تمرکز مسئولان کشور به این جنگ نابرابر و ظالمانه با عراق (به نمایندگی از جبهه استکبار و صهیونیسم بین الملل) ـ و بعدها، مقابله با تحریم های آمریکا و کشورهای غربی ـ باشد و در این نبرد سرنوشت ساز و طولانی و طاقت فرسای جبهه حق و جبهه باطل، جبهه حق پیروز باشد و از داخل، توسط نفوذیها و خائنان و فریب خوردگان، کمتر ضربه بخورد.
در دوران دفاع مقدس، از طلبه و جهادگر و معلم و مربی پرورشی و آموزشیار سوادآموزی که به عنوان «سفیر انقلاب» یا «پیام آور انقلاب» در مدارس و روستاها و مناطق محروم، سعی میکردند مردم را با شرایط کشور آشنا کنند و دفاع از انقلاب و نظام اسلامی و کشور را وظیفه همگانی اعلام کنند و مردم را برای حضور در جبههها یا پشتیبانی از جنگ، بسیج کنند. آن زمان هم در کنار جهاد نظامی، «جهاد تبیین» و «جهاد پشتیبانی» بود. در جهاد تبیین هم رزمندگان و هم مردم، مورد توجه و عنایت بودند تا کمتر به شایعات و دروغها توجه کنند و مسائل فرعی و اصلی جامعه و کشور را بشناسند و صبر راهبردی داشته باشند و از سختی ها نهراسند و بدانند که «انّ مع العسر یسراً». به نصرت الهی و امدادهای غیبی باور داشته باشند و از نصرت دین خدا و رهبر الهی مانند امام خمینی(ره) و مسئولان کشور دست نکشند.
به نظرم مطالعه آثار واحد تاریخ شفاهی حسینیه هنر، ابعاد و زوایای ناگفته بسیاری در عرصههای اجتماعی و فرهنگی و تربیتی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس را مکشوف میکند که برای اصلاح روند سیاستگذاری و حکمرانی کشور هم میتواند بسیار الهام بخش و ایده آفرین باشد.
برخی کاستی ها و غفلت ها و آسیب شناسی در روایت از دفاع مقدس
نکته مهم در ایام دفاع مقدس، «نقش رهبری پیامبرگونه امام خمینی(ره)» است که در همه عرصهها نقش آفرینی میکردند؛ اعم از تشویق مردم به حضور در جهاد و پشتیبانی همه جانبه از جبهه حق و آرامش بخشی به مردم مسئولان و فرماندهان جنگ در سختیها و بیان نصرت الهی در پیروزیها و جلوگیری از غرور در هنگام پیروزیها و حُزن مردم و رزمندگان در هنگام شکست ها و ناکامی ها.
متأسفانه نقش امام(ره) آن طور که شایسته است در کتب خاطرات دفاع مقدس نیامده است. یک مورد اینکه دیدارهای عمومی یا سخنرانی های امام(ره) چه تأثیراتی در مردم و جبههها میگذاشت. اگرچه بعضاً در ماجرای آزادسازی پاوه و چند عملیات خاص از جمله شکست حصر آبادان و هجوم منافقین پس از آتش بس، تا حدی به تأثیرگذاری پیامها و سخنان امام(ره) در خاطرات برخی رزمندگان و فرماندهان اشاراتی شده است، ولی متأسفانه حق مطلب ادا نشده است.
به نظرم یکی از موارد مغفول در آثار دفاع مقدس، «مدیریت کشور در شرایط بحران و جنگ» است که متأسفانه ما به این موضوع کمتر توجه کردیم و حتی از بیان هر آنچه که در دوره جنگ، میتوانست به مردم و مسئولان و نخبگان ما انگیزه و اراده تزریق کند، غفلت کردیم. البته در برخی حوزهها، مانند صنایع نظامی و دفاعی، بحث خودکفایی و خوداتکایی تا حدی بیان شد و به وضعیت مطلوب و امیدآفرینی رسیده است ولی در خیلی از حوزهها، از تجربیات و درسهای آن ایام، غفلت کردیم. اگرچه آنچنان دست بسته نبودیم و تجربیاتی را آغاز کردیم ولی متأسفانه به خاطر رواج سیاستهای مصرفگرایی و غربگرایی دوره های سازندگی و اصلاحات، آن تجربیات ادامه یا توسعه پیدا نکرد. به جای اینکه نگاه بلندمدت و راهبردی داشته باشند، به آمادهخوری و نگاه کوتاه مدت و واردات بی رویه روی آوردند.
یکی از شعارهای انقلاب اسلامی، بازگشت و حضور «دین در عرصه اجتماعی و سبک زندگی» بود که این امر به صورت ممتازی در دفاع مقدس محقق شد. دفاع مقدس از این نظر برای پژوهشگران علوم انسانی داخل و خارج از کشور می تواند موضوع تحقیقات مهم و نمونه موردی خاصی باشد که در این زمینه هم غفلت ورزیدیم.
متأسفانه باید اذعان داشت که بخش قابل توجهی از مطالعات و تحقیقات دانشگاهی در مواجهه با آثار و پیامدهای جنگ با استفاده از مفاهیم و تعابیری مانند «موزه دفاع مقدس»، «گردشگری جنگ» و «دوگانه زائر و توریست مذهبی» و... تئوریزه و تبیین شده است و ارزشها و آرمانها و تجربیات دفاع مقدس و حتی تحلیل آثار و پیامدهایش به صورت درست و دقیق، وارد فضاهای دانشگاهی و علوم انسانی کشور نشده است. راه اندازی رشته «ادبیات پایداری» در فضای دانشگاهی، یکی از معدود کارهای مرتبط در این عرصه است. کتابهایی مانند «میراث مقدس و جنگ ناتمام...» (دلایل و زمینههای فرهنگی اجتماعی شکلگیری پدیده کاروانهای راهیان نور) کم تولید می شوند.
نگاه سخت افزاری به پدیده جنگ مانند نگاه موزهای و ساخت موزه در بین مسئولان و متولیان فرهنگی و سیاستگذار عرصه دفاع مقدس غالب است. در غالب این موزهها، توجه اصلی به سختافزار و ابزارهای جنگی است و از محتوا و هویت سازیها الگوآفرینی ها، کمتر خبری هست. نهایت برنامههای فرهنگی و محتوایی، روایتگیری برخی رزمندگان در کنار این ابزارآلات و سازه ها و نقشه هاست. نگاه موزهای و گردشگری نگاهی تقلیلگرایانه به دفاع مقدس است که متأسفانه مورد توجه همه دولتهای پس از جنگ بوده است؛ گویی که طرحهای ابتکاری و جایگزین و بومی دیگری نداشتهاند.
در ایام دفاع مقدس و شروع جنگ تحمیلی، ارزشهای انقلاب اسلامی شکوفا و متجلّی شد و یک نظام نوپای سیاسی و انقلابی با تکیه بر باورهای دینی و رویکردهای انقلابی خود توانست در نبردی نابرابر و یکجانبه، مقاومت کند و به موفقیتهای بسیاری برسد؛ نبردی که دشمن از سوی قدرتهای غرب و شرق حمایت میشد و از آن سو، ایران درگیر محدودیت ها و تحریمهای متعدد بود.
آسیب شناسی فعالیتهای فرهنگی و هنری حوزه دفاع مقدس و دیگر امور فرهنگی نشان میدهد که پول و بودجه همواره در دست افراد و نهادهایی است که ـ غالباً ـ طرح و ایده خاصی ندارند و ـ غالباً ـ گرتهبرداری و کُپی برداری های ناشیانه میکنند و ایدهها و طرحهای ماندنی هم ـ غالباً ـ دست افراد و موسساتی است که پول و بودجه ندارند. نهادهایی که پول و بودجه دارند خودشان را فارغ از نظرات کارشناسی جامع و مشاورههای تخصصی میبینند و عملگرایانه و تک بُعدی، وارد عرصه اقدام و اجرا میشوند. شاخصه دیگر آن رویه ها، بیتوجهی به ابعاد و تبعات و پیامدهای اقدامات آنهاست. طرح یکسان سازی مزار شهدا را بدون توجه به ابعاد و پیامدهای تلخ هویتی اش، با قوت تمام اجرا کردند و یکسری گلزارهای خشک و بیروح پدید آوردند و الآن توی سر خودشان میزنند که چطور، فضا را از این حالت بی روح و خشک در بیاورند! موزههای دفاع مقدس را با ساختمانهای عریض و طویل و هزینه های بالا ساختند و الآن دغدغهشان این است که چطور ازش استفاده کنند و بازدیدهایش را افزایش بدهند و با آن ارزشهای دفاع مقدس را انتقال دهند.
سالهاست بودجههای هنگفتی در زمینه ترویج ارزشهای دفاع مقدس در نهادهای نظامی و امنیتی صرف میشود، ولی مردم با کتابهای حوزه هنری و موسسات مردمی مثل «نشر شهید کاظمی» و «گروه شهید ابراهیم هادی» و «نشر یازهرا» و امثالهم ارتباط بیشتری برقرار میکنند. البته این ماجرا باید تحلیل و بررسی شود که چرا غالب کتابهای شهدایی و دفاع مقدس این نهادهای نظامی و بنیاد حفظ آثار و دفاع مقدس با استقبال مناسبی از سوی مخاطبان مواجه نمیشود؟ برای برون رفت از این وضعیت چه باید کرد؟ در رویکردها و سیاستگذاریها باید چه تغییراتی انجام داد؟ در نوع نگاهها و زاویه دید چه تغییرات و تحولاتی باید صورت بگیرد و...
کتب فراوانی درباره دفاع مقدس و خاطرات رزمندگان و شهدا منتشر شده است، ولی در آن کمتر از برنامههای معارفی و معرفتی و تربیتی و فرهنگی و حتی هنری آن ایام خبری است. مثلاً در کتب اخیر دفاع مقدس می خوانیم که گروههای سرود و تئاتر از مدارس و مساجد به جبههها و پادگانها اعزام میشدند و در این اماکن برای رزمندگان برنامههای هنری اجرا میکردند. از حضور روحانیت در دفاع مقدس و جبهه کمتر سخن به میان میآید. اینکه در جبههها چه شخصیتهای فرهنگی و مذهبی و سیاسی حضور مییافتند. از حضور آیت الله حائری شیرازیها و سخنرانانی مانند فخرالدین حجازیها در جبههها کمتر گفته میشود. با اینکه این شخصیتها جایگاه موثری برای رزمندگان داشتند و رزمندگان و فرماندهان به صورت مداوم به دیدار علما و اساتید اخلاق میرفتند. جلسات اخلاقی آیات بهاءالدینی، مشکینی، احمدی میانجی، مظاهری و... در قم و شهرهای دیگر، با حضور رزمندگان و جانبازان پُررونق بوده است. کتب اخلاقی شهید دستغیب و همچنین کتاب «جهاد اکبر» امام خمینی و «المراقبات» میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، از کتب پُرمخاطب در پشت جبههها و پادگانها و محبوب رزمندگان بوده است. مجموعه «اخلاق در جبهه» و «اخلاق فرماندهی» آیت الله حائری شیرازی با تیراژ وسیع و در قطع پالتویی به جبههها ارسال میشد و در بین رزمندگان توزیع میشد. صوتهای اخلاقی آیات مشکینی، دستغیب، مظاهری و... محل مراجعه و در دسترس رزمندگان بود. نهضت سوادآموزی در جبههها هم فعال بود و برای آموزش به سربازان و رزمندگان بیسواد و کم سواد طرح و برنامه داشت.
یاسر عسگری، پژوهشگر تاریخ معاصر و مدیر سابق انتشارات راهیار
نظر شما